Jannewietske de Vries over het begin van Culturele Hoofdstad

Jannewietske de Vries is een vrouw met een missie, in het najaar van 2007. Als kersvers gedeputeerde wil ze de cultuur in Fryslân openbreken, daar past een ambitieus project bij: Leeuwarden Culturele Hoofdstad 2018. Acht jaar later blikt ze terug op haar wittebroodsweken als gedeputeerde.

“It fenomeen kulturele haadstêd? Ik wist amper wat it krekt wie”, bekent Jannewietske de vries als we samen in Café De Bak – Blokhuispoort, Leeuwarden – terugblikken op de eerste maanden van haar periode als gedeputeerde. ,,Mar ik socht nei in katalysator, in punt om de boel oan’e gong te krijen. Ik woe in brêge slaan nei in nije generaasje en kulturele haadstêd koe dêrby helpe.”
We keren terug naar de zomer van 2007. De Vries is net benoemd als gedeputeerde. Ze is ambitieus. Ze wil niet alleen op de winkel passen maar echt iets voor Fryslân betekenen. Binnen het college van GS heeft ze steun voor haar culturele hoofdstadplannen. In het coalitieakkoord Iepen en Eigen, dat PvdA, CDA en ChristenUnie hebben gesloten, blijft die ambitie echter nog onvermeld. De uitwerking in een beleidsstuk volgt in 2008 als de cultuurnota Finsters Iepen wordt opgesteld.
In de beslotenheid van het provinciehuis praat De Vries in de zomer van 2007 volop over haar ambitie. Dat doet ze met een handjevol mensen. Ze noemt Jochum Admiraal, Edith Nobel en Marijke Roskam. Die laatste twee zijn net als De Vries klein van gestalte. ,,Trije lytse famkes dy’t oan de basis stien ha fan Ljouwert 2018. Dat fyn ik moai.”

Klik op afbeelding voor vergroting of download als pdf

Broerekerk
De Vries besluit in het najaar met haar verhaal naar buiten te komen. Ze kiest hiervoor een belangrijke gebeurtenis in de Friese cultuurwereld, de uitreiking van de Gysbert Japicxpriis. Die literaire prijs is in 2007 gewonnen door schrijver Jesse de Haan. De uitreiking vindt plaats op zaterdag 25 oktober in Bolsward. De Vries: ,,Ik kin dy dei noch skerp foar de geast krije. It wie hiel kâld. Yn de Broerestjerke hie elkenien de jas oan. Boargemaster Vroegindeweij fan Boalsert wie der goed op klaaid, wit ik noch.”
Zelf draagt ze niet meer fan een jurkje en een jasje. Maar de kou deert haar niet. Als ze eenmaal achter het spreekgestoelte staat, valt er iets va haar af. Ze is in haar element en geniet. Voor het eerst spreek Jannewietske de Vries in een openbare bijeenkomst over haar droom. ,,Fryslân kulturele haadstêd fan Europa yn 2018”. Terugblikkend: ,,Ja, it wie doe noch Fryslân. Ljouwert kaam letter. Mar dat makke foar it ferhaal neat út. It gie om de ambysje.”

Meertaligheid
We pakken de Broereker-speech er nog eens bij. Ze heeft hem zelf geschreven vertelt ze. Dat deed ze eigenlijk altijd, en zeker als ze iets belangrijks voor het voetlicht wilde brengen. De toespraak staat vol met woorden en begrippen die in de jaren erna voortdurend zouden terugkeren. De Vries breekt op 25 oktober 2007 een lans voor meertaligheid, voor een open, op de buitenwereld gerichte houden, voor zelfbewustzijn, beweging en vernieuwing. Ze heeft het over cultuur in Fryslân ,,en dat is breder as de Fryske taal en kultuer”.
Kritisch is ze ook, blijkt uit de toespraak. ,,Ik sjoch net in sterk kultureel profyl. Want wat is it kulturele ferhaal fan Fryslân, en dan ha ik it wer oer kultuer yn brede sin. Sin dat yn’e ferbinding dan lândskip en keunsten? Of binne der mear of hiel oare dingen oan te wizen? De kommende moannen wol ik graach mei elkenien dy’t dêr ideeën oer hat yn petear.”
Ze houdt de aanwezigen voor dat het haar gaat om ,,de ferbylding fan Fryslân”. Ze ziet de provincie ,,as ien kultureel gebiet fan 650.000 ynwenners: in metropoal fan talint. As wy dat ferhaal, dat kulturele profyl skerp krije, dan kin de provinsje dêr in programma ûnder lizze. Opbouwend nei Fryslân kulture haadstêd fan Europa yn 2018.”
Het vergezicht is geformuleerd, de stip op de horizon is gezet. De Vries, acht jaar later: ,,Dat momint yn’e Broeretjerke krijt fansels foaral bestjutting troch de útkomst. Ljouwert is kulture haadstêd wurden. Dêrtroch kinst sizze: it is yn Boalsert begûn.”

Schrijvers
Van die uitkomsten hebben de aanwezigen in de Broekeker uiteraard nog geen weet. Onder het gehoor bevinden zich veel schrijvers en andere vertegenwoordigers uit de Friese literaire wereld. De herinneringen aan de bijeenkomst lopen uiteen.
Jelma Knol, destijds werkzaam bij de Friese Pers Boekerij, herinnert zich veel van de bijeenkomst, maar niet dat De Vries er heeft gesproken over de culturele hoofdstad. ,,Is dat sa? Dêr wit ik neat mear fan.” Schrijver Pieter Boersma, in 1998 zelf winnaar van de Gysbert Japicxpriis, herinnert zich wel dat De Vries in Bolsward heeft gesproken over haar ambities voor 2018. Hoe hij daar toen op heeft gereageerd is hem ontschoten. ,,Miskien wat skeptysk, lykas de measte minsken. Ik wit noch wol dat De Vries it ferhaal mei in soad entûsjasme en oertsjûging brocht. Se leauwde der echt yn, dat koest wol fernimme.”
Kunsthistoricus Huub Mous, ook aanwezig, publiceert een dag na de prijsuitreiking een weblog over de bijeenkomst. Mous moppert over de kou in de kerk. Bovendien ging er iets mis met het geluid. “Piter Wilkens probeerde de sfeer er een beetje in te houden, maar achterin de kerk was er niks van zijn troubadourgedoe te verstaan.” Mous wijdt geen woord aan de speech van de gedeputeerde. Zijn belangstelling voor het culturele hoofdstadverhaal laat nog even op zich wachten. De kritiek dus ook.
Mous schrijft wél over de discussie die is ontstaan rond Josse de Haan, de winnaar van de Gysbert Japicxpriis 2007. Een discussie die neerkomt op de vraag of de Haan, een schrijver die graag experimenteert met compositie, literaire techniek en onderwerpkeus, de prijs nou wel of niet heeft verdiend. Mous vindt van wel.

Baskenland
De prijswinnaar zelf realiseert zich intussen heel goed dat hij in de Broerekerk iets bijzonders heeft gehoord. De Haan woont in 2007 al acht jaar in Frans Baskenland, is internationaal georiënteerd. ,,Ik seach daliks de wearde fan it idee fan Jannewietske – it wie perfekt, dat idee… Europa yn, te gek!” Zo blikt hij terug op de bijeenkomst in Bolsward.
De Haan herinnert zich dat hij na afloop met De Vries naar restaurant De Doelen is gewandeld. ,,By it iten ha Jannewietske en ik en myn freondinne praten oer kulturele haadstêd 2018 en oer San Sebastian dat foar 2016 kulturele haadstêd wurde sil. Myn freondinne komt fan dy prachtige Baskykse stêd yn Spaansk Baskelân.”
De Haan lanceert, in de periode na 2007, diverse plannen om in het kader van Leeuwarden 2018 de Friese Literatuur een impuls te geven. Hij denkt aan uitwisselingsprogramma’s voor schrijvers, meertalige websites en het vertalen van modern Fries proza. ,,Ik ha ien kear kontakt hân mei in kommisje – in foto fan my op it strân fan Hendaye (dêr’t ik wenje) stjoerd. Haw ek ideeën beskreaun, en stjoerd nei de pommeranten yn it bestjoer. Nea wat heard!”

Fouten
In Café de Bak heeft Jannewietske de Vries al eerder toegegeven dat niet alles is gegaan zoals verwacht of gehoopt. Er zijn de afgelopen jaren fouten gemaakt en mensen teleurgesteld. ,,Spitich fansels, mar by sa’n lang projekt kinst dat net altiten foarkomme.”
De Vries kent de kritiek op Leeuwarden van 2018 zo langzamerhand van binnen en buiten. Ze hoort vaak dat het hele verhaal draait om citymarketing, bedoeld om toeristen naar Leeuwarden en Fryslân te lokken. Ze is het er niet mee eens. ,,Kulturele haadstêd giet echt fierder as omset en ekonomy. Fia keunst en kultuer kinst echt wat feroarje yn it libben fan gewoane Friezen. Dêr bin ik fan oertsjûge.”
Ze vertelt over een vrouw die zich enige tijd geleden meldde bij de Blokhuispoort, de plek waar de organisatie van Culturele Hoofdstad is gevestigd. ,,Dy frou wie in jier as tachtich. Se sei dat se sa’n soad oer kulturele haadstêd hearde. Se woe witte of se ek wat dwaan koe. Der kom no mooglik in projekt voor minsken, lykas dizze frou, dy’t mei-inoar yn in leechsteande winkel sûvenirs foar 2018 meitsje sille. Soks fyn ik geweldich. It lit sjen dat minsken troch kulturele haadstêd yn beweging komme. Yn it lyts, mar ek yn it grut op regionaal nivo.”
Dit laat onverlet dat De Vries zich soms zo zorgen maakt. Kunnen de ambities in het bidbook, op basis waarvan Leeuwarden culturele hoofdstad werd, wel allemaal worden waargemaakt? ,,De takomst moat dit útwize. Kulturele haadstêd moat yn elts gefal net hingjen bliuwe yn abstrakte formules. Der moat in ferbining wêze mei it deistige libben. Dan komt it goed.”

Tv-beelden
In datzelfde alledaagse leven kijken we in het café op een laptop naar de tv beelden van de Gysbert-uitreiking in 2007. De opnames zijn gemaakt door onze nieuwszender GPTV en acht jaar geleden werd uitgezonden. De Vries ziet de beelden voor het eerst.
We zien hoe ze Josse de Haan feliciteert en een oorkonde overhandigt. Daarna komen er fragmenten uit haar speech. Kijken naar de beelden wordt het haar teveel. Ze schiet vol.
,,Dit sit sa djip”, zegt ze even later. ,,Foar my wie it net tafallich dat ik yn dizze provinsje deputearre waard. Dat wie ferbûn mei myn persoanlike skiednis en myn liefde foar Fryslân en de oerstjûging dat dit gebiet ûnder de klamme tekken wei moast.” Ze zegt dat ze bij het kijken naar de beelden ook even moest denken aan de dichter Tsjêbbe Hettinga, met wie ze goed bevriend was. Hettinga steunde haar en was een inspiratiebron. Ze deelden een visie: wie goed geworteld is in Fryslân, kan welgemoed en zonder angst over de provinciegrenzen kijken.
De Vries vertelt over Hettinga’s dichtregels die in de gevel van het nieuwe provinciehuis staan gebeiteld: jins dreamen no, jins skiednis skield. Die wurden gean my oan it hert. Se sizze: wy meie ûnmooglik tinke. Tjêbbe Hettinga overleed in maart 2013, een half jaar voordat Leeuwarden tot culturele hoofdstad werd gekozen. De Vries: “It wie feest op it plein en dat wie prachtig. Mar ik miste Tsjêbbe. Ik mis him noch.”

Bauke Boersma, Friesch Dagblad
24 oktober 2015